Deze tekst is op 1 maart 2022 verschenen in PreventActua
De recente discussie over nachtwerk doet heel wat stof opwaaien. Zo ook bij arbeidsarts Edelhart Kempeneers. Voor de economie zou een soepelere regeling rond nachtwerk een zegen zijn; op het vlak van veiligheid en gezondheid daarentegen…
Discussie
“Werknemers worden empowered!”, verzekert de consultant me. Het jaar is 2016. Ik zit in een workshop over de evolutie van de arbeidsmarkt. “De arbeidsmarkt fragmenteert. Werknemers werken niet meer voor één werkgever, maar krijgen meer autonomie en kunnen zelf bepalen voor wie ze werken, hoeveel en wanneer.”
Ik moet hieraan terugdenken wanneer ik de geanimeerde discussie volg over het nachtwerk. PS-voorzitter Paul Magnette ziet geen brood in een eventuele soepelere regeling rond nachtarbeid, waar de e-commercesector nochtans al erg lang vragende partij voor is. Hij wil dan eerder kiezen voor een ‘e-commerce-uitstap’. Niet alleen om de werkomstandigheden van de medewerkers van die bedrijven te beschermen, maar ook de lokale middenstand die moeilijk kan concurreren met de grote online bedrijven. Deze uitspraken worden hem niet in dank afgenomen. Zo noemt professor transporteconomie en e-commerce Roel Gevaers (UAntwerpen) de uitspraken “populistisch en op weinig gebaseerd”. Ook professor consumentengedrag en retail Malaika Brengman (VUB) vindt het “een absurd idee om te stoppen met de e-commerce”. De e-commerce in ons land is dan ook goed voor een omzet van negen miljard euro en tienduizenden jobs. En net de Belgische beperkingen rond nachtwerk fnuiken doorgroeimogelijkheden van de sector, die dan investeert in grote verdeelcentra net over de grenzen heen.
Een zorgwekkende evolutie
Focus op wendbaarheid werknemer
Magnette heeft zijn standpunt achteraf genuanceerd, maar op zich heeft hij wel een punt. Eind vorig jaar bijvoorbeeld viel de arbeidsauditeur nog binnen in verschillende logistieke centra van pakjesbedrijven in verband met sociale fraude, misbruiken en andere wantoestanden.
De verbetering van de arbeidsomstandigheden die minister van Werk Kris Peeters in 2017 beoogde met de wet betreffende wendbaar en werkbaar werk? De werknemer die hiermee zelf de arbeidstijd beter kan beheren en een grotere autonomie heeft bij de organisatie ervan. Glijdende uurroosters en loopbaansparen zouden de werknemer toelaten om meer vat te hebben op het werk en om de inspanningen beter te spreiden om het professioneel leven en het gezinsleven te verzoenen. Achteraf beschouwd blijken die maatregelen toch voornamelijk een focus te hebben op wendbaarheid van de werknemer en werkbaarheid voor de werkgever.
In heel Europa
Die zorgwekkende evolutie is al langer gaande, en niet enkel in België. Een recente analyse van Eurofound, de Europese Stichting tot verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden, toont een evolutie naar meer flexwerk in heel Europa. Door empowerment van de werknemers, die zelf kiezen hoe vaak en hoeveel ze werken? Niet echt. Sinds de financiële crisis van 2008 is er in de EU effectief opnieuw een sterke economische groei opgetreden. Maar voltijdse functies zijn stelselmatig vervangen door deeltijdse functies, voornamelijk in de slechtst betaalde jobs. Niet onmiddellijk waar je de meest empowered werknemers terugvindt. De auteurs van het rapport geven zelf aan dat deze overgang weinig waarschijnlijk een vrije keuze van de werknemers zelf is geweest.
Vrij verkeer van personen en goederen
In de Europese Unie is er vrij verkeer van personen en goederen, en dat heeft absoluut geleid tot een algemene verbetering van de leefomstandigheden van de inwoners. Het heeft echter ook een potentiële keerzijde, wanneer deze vrijheid niet gepaard gaat met een globaal beleid. Niemand kan consumenten in België verbieden om in pakweg Nederland of Polen iets te bestellen. Zijn de arbeidsvoorwaarden daar anders geregeld? Is er meer ‘flexibiliteit’ van de werknemers? Als we dan niet meedoen, blijven we achter, met alle economische gevolgen van dien. Dat is dus al te zien in de e-commerce, waar de Nederlanders met bol.com en consoorten onze markt verdringen, en waar Amazon net over de grens in Duitsland gigaverdeelcentra opstelt met Belgen en Nederlanders als doelpubliek. Uit een studie van de Belgische logistieke vastgoedinvesteerder Montea blijkt dat nachtarbeid vanaf acht uur ’s avonds de omzet met 7,5 procent doet toenemen. Wat een economisch potentieel! Dus ja, dan wordt de regelgeving rond nachtwerk opnieuw onder de loep genomen.
Gezondheidsrisico’s
Maar ondertussen weten we wel allemaal al dat nachtwerk kan leiden tot nadelige gezondheidseffecten. Veel lichaamsprocessen volgen het ritme van de biologische klok, zoals het slaap-waakritme, de concentratie en hormoonspiegels. Dat ritme loopt grotendeels synchroon met het dag-nachtritme. Daarvoor zorgt melatonine, een stof die door de pijnappelklier in de hersenen geproduceerd wordt. Overdag valt de productie zo goed als stil, terwijl ze ’s avonds en ’s nachts op volle toeren draait. Het hormoon cortisol volgt het omgekeerde patroon en houdt ons alert: overdag stijgt de spiegel en ’s nachts zakt ze opnieuw. Als dat bioritme verstoord raakt omdat men in shiften werkt en vaak ’s nachts aan de slag moet, dan raken diverse fysiologische processen van slag. Nachtwerkers merken dat aan slaapstoornissen, concentratieproblemen en stemmingswisselingen. Ook hebben ze vaak een verstoord eetpatroon met een grotere kans op overgewicht. Nachtwerkers lopen door dat alles meer risico op diabetes type 2, hartziekten en metabool syndroom, en dat risico neemt toe met de jaren. Omwille van die redenen raadde de Nederlandse Gezondheidsraad in 2017 nog aan om nachtwerk waar mogelijk te beperken.
Veiligheidsrisico’s
Ook blijkt uit tal van studies dat nachtarbeiders een grotere kans hebben om betrokken te raken bij een ongeluk. De belangrijkste oorzaak hiervan is vermoeidheid door (chronisch) slaaptekort. Zo beschreef een bekende studie de shift work sleep disorder (SWSD) of het ploegendienstsyndroom, waarbij bleek uit analyse van duizenden ongevallen met drie petabytes data (drie miljoen gigabytes) over een periode van tien jaar dat nachtwerkers een driemaal grotere kans hebben op een auto-ongeluk. Volgens de Vlaamse Stichting Verkeerskunde is het effect van moe rijden vergelijkbaar met rijden onder invloed. Iemand die een paar nachten achter elkaar maar vijf uur slaapt, heeft een tot zes keer meer kans op een ongeval. Wie een paar nachten maar zes uur slaapt, heeft de rijvaardigheid van iemand die met 0,6 promille alcohol rijdt. Ook op de werkvloer gebeuren er verhoudingsgewijs veel meer ongevallen bij nachtwerkers; dat blijkt nog maar eens uit een recent onderzoek van het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM).
Haalbare oplossingen?
Er zijn wel manieren om deze gezondheidsproblemen en veiligheidsrisico’s te voorkomen. Zo hebben voorwaarts roterende roosters en lichtinterventies een gunstig effect op slaperigheid en alertheid. Ook een uitgebalanceerd dieet, sporten vóór de aanvang van de nachtshift en korte powernaps tijdens de ‘werkdag’ hebben een duidelijke positieve impact, en kunnen nachtwerk bij een correcte toepassing even gezond en veilig maken als dagwerk. Maar in de praktijk blijkt de toepasbaarheid daarvan niet altijd even evident. De recente opmars van platformwerk doet slechtbetaalde koeriers van opdracht tot opdracht sprinten, zonder een duurzame jobzekerheid en zelfs op korte termijn een onzeker inkomen, louter gebaseerd op inkomende opdrachten. Zonder een duidelijk regelgevend kader gaan zulke arbeidsomstandigheden de gezondheids- en veiligheidsproblematiek van nachtwerk enkel verder doen escaleren.
Wat op lange termijn?
Ik begrijp uiteraard de ‘economische noodzaak’ van meer flexibiliteit van de Belgische regelgeving als antwoord op de oprukkende digitalisering van de winkels. Maar ik moet wel denken aan de Rode Koningin in Lewis Carroll’s Through the Looking Glass. Zoals ze tegen Alice zegt: “It takes all the running you can do, to keep in the same place.” En of deze steeds sneller wordende ratrace op de lange termijn zo goed zal zijn voor ons? We zitten ondertussen al aan ruim een half miljoen langdurig zieke werknemers. Misschien moeten we nog wat meer coaches voorzien om hen wat wendbaarder te helpen maken.