---
1. Inleiding
Bij een wespensteek komt er een geringe hoeveelheid angelgif in de huid terecht. Dit gif bestaat hoofdzakelijk uit water met daarin oplosbare toxische en allergene substanties (een complex mengsel van actieve stoffen waaronder enzymen, eiwitten en biogene aminen).
2. Soorten gifreacties
De reacties op insectengif kunnen geclassificeerd worden als:
- lokaal versus systemisch
- reacties van het directe type
- toxische versus allergische reacties
2.1. Lokale reacties van het directe type
Na herhaalde wespensteken zullen er bij de meeste mensen plaatselijke huidreacties optreden door de directe inwerking van gifcomponenten. Deze plaatselijke toxische reacties kunnen variëren van jeukende "wheal and flare" reacties tot forse oedemateuze zwellingen.
Mensen die gesensibiliseerd zijn na een voorafgaande wespensteek kunnen bij volgende steken reageren met plaatselijke allergische reacties.
Na langdurige blootstelling aan steken kan soms weer een fase van anergie ontstaan.
De plaatselijke directe reacties (toxisch dan wel allergisch) zijn hinderlijk maar in de meeste gevallen onschuldig van aard. Wanneer iemand echter in de tong of in de keelholte gestoken wordt (meestal gaat het hierbij om een wesp die door een onoplettende gebruik(st)er ingeslikt wordt uit een drankfles of -blik) dan kan er ter plaatse een obstructieve zwelling optreden die levensbedreigend kan zijn.
2.2. Systemische reacties van het directe type
Meestal gaat het hierbij om anafylactische reacties veroorzaakt door het angelgif. Bij 70% van de mensen treden de klachten en verschijnselen op binnen een kwartier; slechts 2% reageert pas na een uur. De werknemer is gesensibiliseerd na een voorafgaand contact met het angelgif. De sensibilisatie vindt soms ongemerkt plaats en een volgende wespensteek (dit hoeft niet noodzakelijk de eerstvolgende steek te zijn) kan de acute en heftige allergische reactie veroorzaken.
De meeste klachten en verschijnselen zijn te herleiden als histaminerge effecten. Dit is vooral bekend voor de symptomen van de huid, van het maagdarmstelsel en van de luchtwegen. Indien het hartvaatstelsel ook betrokken raakt bij de reactie, dan wordt de bloeddrukdaling in eerste instantie veroorzaakt door uitzetten van de boedvaten en “lekken” van vocht uit de bloedvaten in het omringende weefsel. Een compenserende versnelde hartslag kan in een latere reactiefase overgaan in een trage hartslag als teken van hartdecompensatie. In het geval van verminderde circulatie zal vrij snel bewustzijnsdaling of bewusteloosheid optreden. Bij deze symptomen moet ook worden gedacht aan een vasovagale collaps, een epileptisch insult, een myocardinfarct, longembolie of een status astmaticus. De ernst van een anafylactische reactie en het overlijdensrisico zijn afhankelijk van de leeftijd van de patiënt.
2.3. Lokale reacties van het vertraagde type
Deze reacties verschijnen twee tot acht uur na de wespensteek. Het zijn meestal jeukpapels die gedurende dagen tot weken aanwezig blijven. Soms ontstaan na de wespensteek pustulaire en hemorragische reacties omgeven door een erythemateuze hof. Zeldzaam zijn blaarvorming (cullicosis) en erythema multiformeachtige huidklachten.
2.4. Systemische reacties van het vertraagde type
Deze reacties omvatten hoofdzakelijk de systemische vergiftigingsverschijnselen door het insectengif. De toxische reacties kunnen optreden als er sprake is van een hoge gifdosis zoals dat voorkomt bij een groot aantal steken tegelijkertijd door aanvallen van een zwerm wespen. Door celbeschadiging kunnen dan afbraak van bloedcellen, nierfunctiestoornissen, leverfunctiestoornissen, diffuse intravasale stolling en neurologische stoornissen optreden. Aangenomen wordt dat meer dan vijfhonderd steken samen een gifdosis opleveren die dodelijk kan zijn.
3. Behandeling
De behandeling van insectengif reacties bestaat uit symptoombestrijding, uit allergeenspecifieke immunotherapie (ook wel hyposensibilisatie genoemd) in het geval van gifanafylaxis en uit preventieve maatregelen om vervolgsteken te voorkomen.
3.1. Symptoombestrijding van plaatselijke reacties
De behandeling van (forse) plaatselijke reacties na wespensteken is gericht op het bestrijden van de jeuk, de pijn en de zwelling.
Als er een angel in de steekplaats is achtergebleven (veelal gebeurt dit na een bijensteek) dan moet men er die met de nagel uit krabben (eerst de nagel en de huid ontsmetten). Gebruik van de pincetgreep hiervoor is niet aan te raden, omdat dan nog meer gif uit de gifblaas in de huid wordt geperst.
Direct na de steek moet de insteekopening krachtig worden uitgezogen. Sedert kort zijn hiervoor apparaatjes in de handel. Ze zuigen sterk vacuüm, maar het effect op het optreden van (forse) reacties is nog onvoldoende onderzocht.
Jeuk, pijn en zwelling worden bestreden met plaatselijke koeling (koud kompres), eventueel een oraal NSAID (bvb. Dafalgan, Aspro, Ibuprofen), orale antihistaminica (bvb. Zyrtec, Aerius), eventueel kortdurend applicatie van een lokaal steroïd (bvb. Betnelan V) en bij zeer forse lokale reacties kortdurend systemische steroïden (bvb. Medrol). Diverse antihistaminicum bevattende smeersels, die vrij verkrijgbaar zijn (bijvoorbeeld tripelenamine, difenylhydramine), worden ontraden vanwege hun sterk sensibiliserend karakter voor een type IV allergie (contactallergie).
Wespensteken kunnen een infectierisico inhouden. Daarnaast kan krabben als gevolg van de jeuk bij iedere plaatselijke reactie een secundaire infectie veroorzaken. Men dient met deze complicatie vooral rekening te houden bij mensen met suikerziekte en afweerstoornissen. In alle gevallen is het raadzaam om de plaats van de steek of beet te ontsmetten. Bij aanwijzingen voor infectie dient dit behandeld te worden met antibiotica.
3.2. Symptoombestrijding van anafylaxis
Bij klachten en verschijnselen van anafylaxis is snel medisch ingrijpen geboden. Er dient onmiddellijk een arts gewaarschuwd te worden. Centraal in de behandeling staat de subcutane of bij voorkeur intramusculaire toediening van adrenaline. Adrenaline heeft een snelle werking tegen de histaminerge effecten op de luchtwegen en het hartvaatstelsel. Vooral de bloeddrukdaling wordt tegengegaan en vernauwde luchtwegen worden verwijd.
Indien na een adequate behandeling van de anafylactische reactie een snel herstel optreedt, dan is de kans op een late vervolgreactie (een zgn. bifasische anafylaxis) gering en hoeven deze werknemers doorgaans niet verder klinisch bewaakt te worden.
Werknemers met risicofactoren zoals het vertraagde optreden van de initiële anafylaxis verschijnselen (pas > 30 minuten), het gebruik van betablokkers, mastocytosis en/of overige ernstige onderliggende interne aandoeningen of psychosociale risicofactoren komen wel in aanmerking voor klinische observatie.
Werknemers die weten dat ze een verhoogd anafylaxisrisico hebben, kunnen zichzelf bij een herhalingsreactie adrenaline toedienen met behulp van een auto-injector. In België is hiervoor de Epipen geregistreerd. Uit onderzoek is gebleken dat de meeste mensen het altijd bij zich dragen van zulk een adrenalinepen als een aanzienlijke last ervaren. Zij opteren voor een meer causale aanpak van de ernstige gifallergie met behulp van allergeenspecifieke immunotherapie.
3.3. Allergeenspecifieke immunotherapie
Met de introductie van zuivere en gestandaardiseerde gifextracten is immunotherapie met insectengif een belangrijke behandelmogelijkheid geworden voor gifanafylactische werknemers om herhalingsreacties te voorkomen. Het is een soort vaccinatiekuur met gezuiverd insectengif met als doel een situatie te induceren van klinische tolerantie voor het insectengif. Uit follow-up onderzoek is gebleken dat een behandelingsduur van vier tot vijf jaar meestal voldoende is. Studies over de succesratio van de vaccinatiekuren met wespengif tonen een effectiviteit van 95%. In enkele follow-up onderzoeken bleek dat de effectiviteit zelfs vele jaren na het staken van de prikkuur gehandhaafd blijft. Recidiefreacties na het staken van de kuur zijn echter beschreven, hoewel die herhalingsreacties vaak minder fulminant verliepen dan de reactiegraad van de oorspronkelijke anafylactische reactie.
3.4. Voorzorgsmaatregelen
De kans op wespensteken is met eenvoudige maatregelen te verkleinen. Juist voor mensen die allergisch op het gif reageren, zijn deze maatregelen belangrijk. Het gebruik van insectenwerende middelen (repellents) heeft niet altijd zin. Van de meeste repellents is het effect niet eenduidig vastgesteld, terwijl sommige producten zelfs sensibiliserend voor een contactallergie en/of irritatief voor de huid en de luchtwegen kunnen werken.
Andere maatregelen tegen insecten zijn geschikter, zoals het gebruik van bedekkende kleding. Tuinieren zonder handschoenen geeft een verhoogd risico. Wespen hebben een goed ontwikkeld reuk- en gezichtsvermogen. Ze worden aangelokt door sterk geurende stoffen als parfum, aftershave of shampoo en door felgekleurde kleding. Scherpe geuren van alcohol en zweet kunnen de insecten ook irriteren. Wespen zijn aaseters. Ze worden aangelokt door zoetigheid; eten, drinken en koken in de buitenlucht vergroten de kans om gestoken te worden. Mensen hebben de neiging (welhaast reflexmatig) naar wespen te slaan; wespen zijn snel geïrriteerd en reageren dan vrij agressief. Het is beter zich rustig af te wenden. Het verwijderen en vernietigen van wespennesten dient men over te laten aan deskundigen.
4. Besluit
Jeuk, pijn en zwelling kunnen worden bestreden met
- plaatselijke koeling (koud kompres)
- oraal NSAID (bvb. Dafalgan, Aspro, Ibuprofen)
- orale antihistaminica (bvb. Zyrtec, Aerius)
- kortdurend applicatie van een lokaal steroïd (bvb. Betnelan V)
Bij zeer forse lokale reacties dient verwezen te worden naar de behandelende arts of spoedarts. Deze kan kortdurend systemische steroïden (bvb. Medrol) voorschrijven.
Werknemers met een allergische overgevoeligheid aan wespengif kunnen preventief kiezen om een Epi-Pen bij zich te dragen. Dit is echter een individuele beslissing. Dit middel dient niet aanwezig te zijn in het EHBO-lokaal. Bij een anafylactische reactie dient de betrokken werknemer immers zo snel mogelijk naar het hospitaal gebracht te worden; er is dan geen tijd om naar de Technische Dienst te gaan.
De angel dient verwijderd te worden door ze weg te krabben met een vingernagel. Er zijn apparaatjes in de handel om het gif uit de wonde te zuigen. Er is infectierisico bij een wespensteek. De steekplaats moet dus goed ontsmet worden.
Algemene voorzorgsmaatregelen zijn belangrijk:
- Bedekkende kleding
- Handschoenen bij tuinieren
- Vermijden van sterk geurende parfums, aftershave of shampoo
- Geen felgekleurde kleding (dit is in de praktijk echter niet te vermijden: signalisatiekledij)
- Geen alcohol
- Regelmatig douchen
- Geen eten, drinken en koken in de buitenlucht
- Rustig afwenden, niet slaan naar wespen
Bron: Insectengif en allergie. Internist-allergoloog A.P.H. Jansen. Capriolen, augustus 2001.